Ψηφιακές αυτοκρατορίες της πληροφορίας

TO BHMA: Η ελευθερία που νομίζουμε ότι κατέχουμε είναι μια ψευδαίσθηση - στον βαθμό που είμαστε εξαρτημένοι από το Διαδίκτυο.

Στις 20 Νοεμβρίου 2012, την ώρα που το δελτίο ειδήσεων του ΒΗΜΑ FΜ ανέφερε τη σύλληψη ενός 35χρονου που πωλούσε σε εταιρείες τα προσωπικά δεδομένα χιλιάδων συμπατριωτών του και το κανάλι CNN ανακοίνωνε τη σύλληψη τεσσάρων κατοίκων των ΗΠΑ που σχεδίαζαν μέσω Facebook να γίνουν βομβιστές των Ταλιμπάν, εξέταζα επί οθόνης τις προδιαγραφές «πληθοποριστικής εργασίας» στο Amazon Mechanical Turk (www.mturk.com). Τα τρία θέματα ήταν φαινομενικά άσχετα μεταξύ τους, αλλά η αρχαιολογική σκαπάνη του μέλλοντος θα εντοπίσει πιθανότατα την κοινή τους ρίζα στη δεκαετία του ‘60, τότε που εμφανίστηκε στο μάρκετινγκ η έννοια της «εξατομικευμένης στοχοποίησης». Επιστρέφοντας στο σήμερα, ξαναδιάβασα τα λόγια του χρηματοδότη της νεοϋορκέζικης εταιρείας CrowdControl Κίριλ Σενικμάν: «Προσπαθούμε να μετατρέψουμε τους ανθρώπους σε μονάδες πληροφορίας» είχε πει. Εσπρωξα ενοχλημένος την καρέκλα μακριά από την οθόνη μου. Αυτό που είχαμε οραματισθεί ως «Κοινωνία της Γνώσης» έμοιαζε όλο και περισσότερο με τη «Χρυσή Αυγή του ολοκληρωτισμού». Και είχα μαζέψει – όπως θα διαβάσετε στη συνέχεια – αρκετές ψηφίδες που το στοιχειοθετούν.

Σύμφωνα με μια παλαιότερη έρευνα, η κύρια πολιτισμική διαφορά μεταξύ των Δυτικών και των Κινέζων έγκειται στο ότι οι μεν εστιάζουν κατευθείαν στο κύριο θέμα μιας εικόνας, ενώ οι δε ξεκινούν από το φόντο για να φτάσουν κάποτε και στον πρωταγωνιστή. Μια και το θέμα μας είναι πολυσύνθετο, ας ακολουθήσουμε για λίγο τον «κινεζικό τρόπο σκέψης» και ας εξετάσουμε τα ψήγματα της εικόνας προτού καταπιαστούμε με το νόημά της.

Ηταν Αύγουστος του 2006 όταν η πασίγνωστη Google εξαγόρασε την εταιρεία Neven Vision, η οποία εξειδικευόταν σε προγράμματα αναγνώρισης προσώπων. Κατά πώς δήλωσε ο Adrian Graham, διευθυντής παραγωγής του Τμήματος Εικόνων της Google, Picasa, η τεχνογνωσία της Neven Vision θα επέτρεπε «να ανιχνεύουμε αν ένα πρόσωπο εμπεριέχεται σε φωτογραφίες και μελλοντικά να αναγνωρίζουμε ανθρώπους, τοποθεσίες και αντικείμενα». Δύο χρόνια αργότερα το Picasa ενσωμάτωσε τη δυνατότητα «επικόλλησης ετικέτας» (tagging) στα φωτογραφικά άλμπουμ ώστε να γίνονται εύκολα τέτοιες αναζητήσεις.

Προσοχή στην είσοδο της Disneyland!

Την τεχνολογία της αναγνώρισης και ετικετοποίησης προώθησαν πολύ πιο απροκάλυπτα εταιρείες που απευθύνονταν σε πελάτες μαζικής προσέλευσης. Για παράδειγμα, όποιος επισκέπτεται την Disneyland ανακαλύπτει ότι πριν από την έξοδό του η εταιρεία έχει εντοπίσει ποιος είναι και του προσφέρει αναμνηστικές φωτογραφίες με τα στοιχεία της πιστωτικής του κάρτας, μολονότι ο ίδιος δεν τα είχε δώσει ποτέ! Η εταιρεία που προμηθεύει αυτή την τεχνολογία στην Disneyland είναι η Identix, που ήδη είναι προμηθεύτρια του αμερικανικού Δημοσίου και του Πενταγώνου. Τη μερίδα του λέοντος όμως στην αγορά «δημόσιας ασφάλειας» διεκδικεί η Microsoft με το Domain Awareness System (DAS). Το σύστημα αυτό το εγκατέστησε πιλοτικά στη Νέα Υόρκη από τον εφετινό Αύγουστο και το πουλάει έκτοτε σε όποιον δήμαρχο θέλει να γνωρίζει «πού πέφτει καρφίτσα» στην πόλη του. 

Το με τι ρυθμό εξαπλώνονται στον πλανήτη αυτά τα βιομετρικά συστήματα μπορεί να το αντιληφθεί κανείς διαβάζοντας το διαδικτυακό δελτίο Homelandnewswire.com:  από την Ευρώπη ως την Ινδία, την Κίνα και τη Νέα Ζηλανδία, δοκιμάζονται συστήματα, ακίνητα και κινητά, που σαρώνουν πρόσωπο, ίριδα ματιών, φωνή, αποτύπωμα δαχτύλου, παλάμης... ακόμη και πατούσας, με ταχύτητα που φτάνει τις ένα εκατομμύριο συγκρίσεις εικόνων ανά δευτερόλεπτο! Βέβαια, το FBI έχει και το κάτι τι παραπάνω: σε ανιχνεύει ακόμη και μέσω του τατουάζ που έχεις στο μπράτσο σου ή της ουλής που τυχόν αυλακώνει το πρόσωπό σου.  

Δεν κρύβονται ούτε τα... συναισθήματα!

Μέχρι στιγμής τα εν λόγω συστήματα αντιστοιχούν εικόνες ατόμων σε στοιχεία που εμπεριέχονται σε βάσεις δεδομένων. Αλλά οι δυνατότητες «έξυπνης αναγνώρισης» υπάρχουν και σύντομα θα τους προστεθούν. Για παράδειγμα, μια εφαρμογή της τεχνητής νοημοσύνης στις φωτογραφίες προσφέρει το Εργαστήριο AMP Lab του Πανεπιστημίου Cornell των ΗΠΑ (chenlab.ece.cornell.edu/projects/KinshipVerification/): εντοπίζει με ακρίβεια 70,67% το ποιος είναι ο γονιός και ποιο το παιδί του! Επίσης η αμερικανική Face.com έχει λογισμικό που συμπεραίνει από τη φωτογραφία σου ποια είναι η... ηλικία σου και τι ένιωθες τη στιγμή της λήψης. Δεν το πουλάει όμως πια η ίδια, την εξαγόρασε το καλό καγαθό Facebook. 

Αυτό το απίστευτα ραγδαίας εμβάθυνσης και διεύρυνσης φωτογραφικό κολάζ της ανθρωπότητας προχωρεί τώρα και στο εσωτερικό των σπιτιών: σύμφωνα με την ευρεσιτεχνία υπ' αριθ. 094444 που κατέθεσε η Microsoft στο Γραφείο Ευρεσιτεχνιών και Σημάτων των ΗΠΑ, στις 26 Απριλίου 2011, η κάμερα της παιχνιδομηχανής Kinect θα μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως... ρουφιάνος για τον ιδιοκτήτη της! Συγκεκριμένα διαβάζουμε στο κείμενο της πατέντας: «Οι χρήστες που καταναλώνουν το περιεχόμενο σε μια συσκευή προβολής παρακολουθούνται έτσι ώστε, αν υπερβούν τον αριθμό των αδειών χρήσης, να είναι εφικτή η λήψη διορθωτικών μέτρων». Στο ίδιο πνεύμα, η Apple κατοχύρωσε στα τέλη Αυγούστου την ευρεσιτεχνία υπ' αριθ. 8254902, μέσω της οποίας τα κινητά τηλέφωνα θα μπορούν να χάνουν τις δυνατότητες επικοινωνίας ή και άλλες λειτουργικές τους δυνατότητες, ανεξάρτητα από τη θέληση του ιδιοκτήτη τους, εφόσον το επιβάλλουν οι συνθήκες. Ποιες συνθήκες; Αρχικά αναφέρονται «ευαίσθητες περιοχές όπως τα θέατρα», αλλά παρακάτω αποσαφηνίζεται ότι «συγκεκαλυμμένες επιχειρήσεις της αστυνομίας ή του κράτους ίσως απαιτήσουν πλήρεις συνθήκες μπλακάουτ».

Το «συμφραζόμενο» προφίλ μας

Τα προαναφερθέντα συνιστούν ενδείξεις που άλλοτε καθησυχάζουν - αν είσαι απλώς φιλήσυχος πολίτης - και άλλοτε εξοργίζουν - αν επιμένεις στο «καλύτερα μιας ώρας ελεύθερη ζωή...». Είναι όμως μάλλον απίθανο να μείνει έστω και ένας πολίτης ατάραχος στο άκουσμα της «συμφραζόμενης νοημοσύνης» (contextual intelligence) που τώρα επιχειρείται να αντληθεί από τις προσωπικές επικοινωνίες όλων μας.  

Θεωρητικά το τι συνιστά αυτή τη «συμφραζόμενη νοημοσύνη» το ξεκαθάρισε από το 2000 ο καθηγητής Ψυχολογίας στο Stanford University, Robert Sternberg, στο βιβλίο του «Practical intelligence in everyday life» (Cambridge University Press). Στα ελληνικά ο ορισμός της αποδίδεται ως εξής: Συμφραζόμενη νοημοσύνη είναι η ικανότητα γρήγορης και διαισθητικής αναγνώρισης και διάγνωσης των δυναμικών μεταβλητών που ενυπάρχουν στο συμφραζόμενο πλαίσιο ενός γεγονότος ή μιας συγκυρίας και επιφέρει τη σκόπιμη προσαρμογή της συμπεριφοράς προκειμένου να ασκηθεί η κατάλληλη επιρροή σε αυτό το πλαίσιο. 

Στην πράξη, το τι συνεπάγεται η σκόπιμη προσαρμογή και η κατάλληλη επιρροή το μάθαμε στην πρόσφατη έρευνα «Inferring Personality of Online Gamers by Fusing Multiple-View Predictions» που διεξήγαγε ο νυν διευθυντής Ερευνών του Xerox PARC, Oliver Brdiczka: αναλύοντας τη συμπεριφορά και την ανταλλαγή μηνυμάτων 1.040 διαδικτυακών παικτών του «World of Warcraft», η ομάδα του έφτιαξε το προφίλ του κάθε παίκτη (βλ. www.parc.com/content/attachments/inferring-personality-online-gamers.pdf). Η όλη ιδέα, κατά τον Brdiczka, είναι να πουλιέται τέτοια πληροφόρηση στις επιχειρήσεις που θέλουν να γνωρίζουν τις προδιαθέσεις των μελλοντικών πελατών τους ώστε να δημιουργούν ειδικά προσαρμοσμένο περιεχόμενο και να προβαίνουν σε στοχευόμενη διαφήμιση.

Ο Oliver Brdiczka δεν είναι διόλου τυχαίος: έπειτα από τη βράβευσή του για την καλύτερη διδακτορική διατριβή το 2007 - στο γαλλικό Πανεπιστήμιο INR της Grenoble - διακρίθηκε για τη συμμετοχή του στο κρατικό ερευνητικό πρόγραμμα των ΗΠΑ CALO (Cognitive Assistant that Learns and Organizes) που κατέληξε στο «φωνητικό ρομπότ» Siri του Apple iPhone. Μετακόμισε στο PARC της Xerox εφέτος μέσω της εμπλοκής του στο ερευνητικό πρόγραμμα ADAMS (Anomaly Detection At Multiple Scales) του υπουργείου Αμυνας των ΗΠΑ για την ανίχνευση κυβερνο-απειλών. 

Τώρα η ερευνητική στόχευση της ομάδας του Brdiczka έχει στραφεί στην εξόρυξη δεδομένων από τα μηνύματα του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου μας, τις συνομιλίες στο Facebook και το κινητό τηλέφωνο. Οπως δήλωσε ο ίδιος στο περιοδικό «Byte», «ψυχολογικά μοντέλα μπορούν να εξαχθούν από τα συναισθήματα που εκφράζονται μέσω του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου και από τις συζητήσεις στο Facebook. Η κυβέρνηση θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει αυτές τις πληροφορίες για να προσδιορίσει αν κάποιοι είναι καταθλιπτικοί, έχουν τάσεις αυτοκτονίας ή έχουν κακόβουλες προθέσεις».

 

Οπότε... οι πατέντες της Microsoft και της Apple για την παρακολούθηση των πολιτών και το μπλοκάρισμα των συσκευών τους αποκτούν την τέλεια αιτιολόγηση: «Για το καλό σου το κάναμε. Το επέβαλλε το ψυχολογικό σου προφίλ!».

Τα χρυσά τούβλα

Η διασύνδεση όλων των ψηφίδων που προαναφέραμε στην εικόνα της άρδην μετασχηματιζόμενης Κοινωνίας της Πληροφορίας έχει πολύ να κάνει με ένα επιφώνημα του... Σέρλοκ Χόλμς σε μια περιπέτειά του που εκδόθηκε το 1892: «Δεδομένα, δεδομένα, δεδομένα! Δεν μπορώ να φτιάξω τούβλα χωρίς να έχω πηλό!».

Με αντίστοιχη αγωνία οι κολοσσοί της πληροφορικής έβλεπαν στην αρχή του νέου αιώνα το Διαδίκτυο να πλημμυρίζει τους υπολογιστές τους με σωρούς πληροφοριών - πληροφοριών που διακινούσαν οι χρήστες, αλλά οι ίδιοι δεν έβγαζαν τα χρήματα που θα ήθελαν από αυτό. Επρεπε λοιπόν κάτι να βρουν που θα μεταφραζόταν σε «τούβλα». Τούβλα για το χτίσιμο της νέας Κοινωνίας της Γνώσης που περιμέναμε όλοι αλλά και τούβλα χρημάτων που περίμεναν οι μέτοχοι των ψηφιακών πολυεθνικών.   

Αυτό το «κάτι» έχει βρεθεί και το γνωρίζουμε όλοι ενδόμυχα από τα συμφραζόμενά του: το κόσκινο της διύλισης των πληροφοριών και της συσχέτισης μεταξύ τους ώστε να κατασταλάξουν σε γνώση ήταν να μετατραπούν όλοι οι υπολογιστές μας, τα «έξυπνα» κινητά μας τηλέφωνα και όλες οι ασύρματα επικοινωνούσες συσκευές μας σε τερματικά ενός παγκόσμιου υπερυπολογιστή. Στην ορολογία του μάρκετινγκ, βέβαια, όλη αυτή η χειραγώγηση έχει άλλα ονόματα. Ονόματα όπως «Cloud», «SaaS», «Apps ecosystem» και άλλα παρόμοια. Σύμφωνα με το σκεπτικό των επιχειρήσεων, είναι όλα παραγωγικά εργαλεία διευκόλυνσης της καθημερινότητάς μας που καθιστούν τα δεδομένα μας προσβάσιμα από οπουδήποτε και οποιονδήποτε στον διαδικτυωμένο πλανήτη. Αναμφίβολα είναι, αλλά έχουν ένα πολλαπλά σκοτεινό αντίτιμο.

Σε ποιον ανήκει αυτό το «βιβλίο»;

Οικονομικά το αντίτιμο είναι ότι έχει καταλυθεί η ιδιοκτησία μας επί των πληροφορικών εργαλείων. Είμαστε όλοι συνδρομητές, που συνεχίζουμε να τα χειριζόμαστε για όσο καιρό πληρώνουμε τη δόση. Ηθικά και γνωσιολογικά, όμως, το αντίτιμο είναι ακόμη πιο σκληρό: μας διακόπτεται η επαφή με ό,τι και όποιον γνωρίζουμε ψηφιακά άπαξ και το «προφίλ» μας πάψει να είναι αρεστό στους έχοντες και καταχωρίζοντες τις πληροφορίες. Πάρτε για παράδειγμα την τόσο επιτυχημένη Amazon. Οπως διαπιστώθηκε πριν από έναν μήνα (βλ. http://blogs.computerworlduk.com/simon-says/2012/10/rights-you-have-no-right-to-your-ebooks/index.htm), ο κολοσσός αυτός των εκδόσεων έχει το δικαίωμα - και το ασκεί - να σβήνει από τη συσκευή ανάγνωσης (π.χ., Kindle) τα ηλεκτρονικά βιβλία που «αγοράσαμε». Τον λόγο δεν νιώθει καν την υποχρέωση να μας τον πει. Του αρκεί το ότι το προφίλ μας... στράβωσε.

Αν λοιπόν αυτό μας συμβαίνει ως καταναλωτές, σκεφθείτε το τι θα μας συμβαίνει εφεξής ως πολίτες εάν και εφόσον τα όσα συζητούμε, επεξεργαζόμαστε και διακινούμε μέσω των συσκευών μας κριθούν ανησυχητικά από τις αρχές. Το φάσμα ενός ολοκληρωτισμού πολύ πιο αποτελεσματικού και πνιγηρού από εκείνον που μας «σύστησαν» οι Φράνκο, Μουσολίνι και Χίτλερ πλανάται πάνω από τον ψηφιακά πολιτισμένο κόσμο. Και αυτό την ίδια εποχή που η αγαστή συνεργασία των δυτικών κυβερνήσεων -επιχειρήσεων προωθεί και καθοδηγεί μέσω κοινωνικής διαδικτύωσης (Twitter, Facebook κτλ.) την ανατρεπτική δράση σε κάθε μη αρεστό καθεστώς του πλανήτη! Το ότι είναι πλέον τεχνικά αναπότρεπτο να βαφτιστείς «τρομοκράτης», «συνοδοιπόρος», «πεμπτοφαλαγγίτης» ή «αγωνιστής της ελευθερίας» - ανάλογα με το ποιον εξυπηρετεί η συμφραζόμενη δράση σου - είναι μια παλινδρόμηση της ανθρωπότητας στα χρόνια των αυτοκρατοριών. 

Οι ανήσυχες αυτές σκέψεις έχουν αρχίσει από καιρό να διατυπώνονται στους ακαδημαϊκούς κύκλους. Για παράδειγμα, χαρακτηριστική ήταν η εργασία που δημοσίευσε το 2007 ο Keith Grint, του βρετανικού πανεπιστημίου Cranfield, υπό τον τίτλο «Μαθαίνοντας να ηγούμαστε: Μπορεί ο Αριστοτέλης να μας βοηθήσει να βρούμε τον δρόμο προς τη σοφία;» (βλ. http://cte.rockhurst.edu/s/945/images/editor_documents/GRINT Learning to lead Aristotle.pdf). Σε αυτήν θύμιζε τη λεπτή σχέση ισορροπίας της τέχνης, της επιστήμης και της φρόνησης για να καταλήξει ότι ο δρόμος προς τη σοφία είναι να κάνουμε απανωτά λάθη αλλά κάθε φορά και λιγότερα. Συνέχεια στο ίδιο θέμα έδωσε η εργασία «Πού είναι η σοφία που χάσαμε στη γνώση;» που δημοσίευσαν το 2009 οι βρετανοί πανεπιστημιακοί Peter Case και Jonathan Gosling (βλ. http://mngt.waikato.ac.nz/ejrot/cmsconference/2009/Stream20/Where is the Wisdom We Have Lost in Knowledge.pdf). Πώς όμως μπορούσαν τέτοιες φιλοσοφικές αγωνίες να μετουσιωθούν σε αποτελεσματικό πλαίσιο δράσης;

Προσομοιωτής της ζωής μας!

Μια απάντηση φαίνεται ότι είχε ένας φυσικός που κατέληξε να κατέχει την έδρα Κοινωνιολογίας στο Ομοσπονδιακό Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Ζυρίχης, ο Dirk Helbing. H ιδέα του ήταν να κατασκευαστεί ένας υπερυπολογιστής προσομοίωσης της ανθρώπινης ζωής στον πλανήτη μας. Οπως διαβάζουμε στον ιστότοπο www.futurict.eu/the-project, αυτός ο υπολογιστής «θα διευκόλυνε μια συμβιωτική συνεξέλιξη των ΤΠΕ και της κοινωνίας. Δεδομένα από το πολύπλοκο σύστημα τεχνολογιών πληροφοριών και επικοινωνίας που αγκαλιάζουν τον κόσμο μας θα χρησιμοποιούνται για την ανάπτυξη μοντέλων τεχνικο-κοινωνικο-οικονομικών συστημάτων. Τα στοιχεία που θα προκύπτουν από αυτά τα μοντέλα θα ανατροφοδοτούνται στην ανάπτυξη μιας νέας γενιάς συστημάτων ΤΠΕ που θα είναι κοινωνικά προσαρμόσιμα και αυτοοργανούμενα».

 

Δεν γνωρίζω αν σας πείθει ένα τέτοιο σκεπτικό, αλλά σίγουρα έπεισε την Επιτροπή της ΕΕ που το έκρινε κορυφαία πρόταση σε σχετικό διαγωνισμό και του διαθέτει ένα δισεκατομμύριο ευρώ για να υλοποιηθεί. Ηδη το FutureICT Project προχωρεί με τη συμμετοχή επτά πανεπιστημίων και τη συνεργασία άλλων 35 από όλον τον πλανήτη (από την Ελλάδα συμμετέχουν το Αριστοτέλειο Θεσσαλονίκης και το Πανεπιστήμιο Πατρών). Στο δυναμικό του μετράει συνολικά 900 επιστήμονες και έχει χρονικό ορίζοντα δεκαετίας για να ολοκληρώσει τα τρία υποσυστήματά του: το PNS (Πλανητικό Νευρικό Σύστημα - προς αντίληψη και κατανόηση των προβλημάτων), τον LES (Προσομοιωτή Ζώσας Γης - για μοντελοποιήσεις και προσομοιώσεις) και το GPS (Παγκόσμιο Συμμετοχικό Σύστημα - για διερευνήσεις και αλληλεπίδραση).

Απλουστευτικά ειπωμένο, το FutureICT είναι μια «κρυστάλλινη σφαίρα» που θα γεννά απαντήσεις για κάθε σοβαρή κρίση των κοινωνιών, είτε προέρχεται από φυσική καταστροφή, οικονομική κατάρρευση ή στρατιωτική αντιπαράθεση. Όμως, εκείνο στο οποίο θα θέλαμε να μας δώσει την πρώτη απάντησή του είναι το απλουστευτικό ερώτημα όσων δυσπιστούν απέναντί του: «Έστω ότι ολοκληρώνεται και λειτουργεί και μας δίνει την πρώτη λύση σε κρίση. Ποιος διασφαλίζει ότι οι άνθρωποι θα ακούσουν την υπόδειξη μιας μηχανής;»

 

ΥΓ.: Για τη βαθύτερη κατανόηση των όσων συμβαίνουν στην πληροφορική εξέλιξη του πλανήτη πολύτιμη είναι η περυσινή μελέτη του McKinsey Global Institute «Big data: The next frontier for innovation, competition, and productivity» που θα βρείτε δωρεάν στο www.mckinsey.com/insights/mgi/research/technology_and_innovation/big_data_the_next_frontier_for_innovation/.

Η εφετινή συνέχειά της (Hype Cycle for Big Data) είναι επίσης εξαιρετική, αλλά οι 90 σελίδες της πωλούνται έναντι 1.995 δολαρίων! Μια δωρεάν συνοπτική παρουσίασή της θα βρείτε στο http://softwarestrategiesblog.com/category/hadoop/ - λήμμα Αug. 15.

http://www.tovima.gr/science/article/?aid=488928&h1